28.11.1929: Ο Βρετταvός Υπoυργός Απoικιώv Λόρδoς Πάσφηλvτ ξεκαθαρίζει για άλλη μια φoρά ότι τo θέμα της Εvωσης της Κύπρoυ με τηv Ελλάδα παραμέvει κλειστό και δεv μπoρεί vα συζητηθεί.

S-464

28.11.1929: Ο ΒΡΕΤΤΑΝΟΣ ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΑΠΟΙΚΙΩΝ ΛΟΡΔΟΣ ΠΑΣΦΗΛΝΤ ΞΕΚΑΘΑΡΙΖΕΙ ΓΙΑ ΑΛΛΗ ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΟΤΙ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΚΛΕΙΣΤΟ ΚΑΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΥΖΗΤΗΘΕΙ

Η απάντηση του βρεττανού υπουργού αποικιών Λόρδου Πάσφηλντ, στο υπόμνημα της Κυπριακής πρεσβείας από τους Μητροπολίτη Κιτίου Νικόδημο Μυλωνά και Στ. Σταυρινάκη ήλθε λίγες μόνο μέρες μετά την επιστροφή της πρεσβείας στην Κύπρο.

Στην απάντηση του ξεκαθάριζε για άλλη μια φορά ότι δεν υπήρχε θέμα ένωσης. Το θέμα αυτό πρόσθετε ότι παρέμενε κλειστό οριστικά και δεν μπορεί να συζητηθεί πλέον.

Ανέφερε ο υπουργός Αποικιών Λόρδος Πάσφηλντ στη μακροσκελή όσο και αναλυτική απάντηση του με ημερομηνία 28 Νοεμβρίου 1929 και η οποία μεταφράστηκε στην ελληνική και τυπώθηκε σε χιλιάδες αντίτυπα και διανεμήθηκε σε 'ολη την Κύπρο.

ΝΤΑΟΥΝΙΓΚ ΣΤΡΗΗΤ, 28.11.1929

ΚΥΠΡΟΣ - Αρ. 264

Κύριε,

Κύριε,

Εσχον ενώπιον μου το κατά την 20ην παρελθόντος Ιουλίου υπό των ελληνικών αιρετών Μελών του Νομοθετικού Συμβουλίου Κύπρου, υπογραφέν υπόμνημα εν τω οποίω διετύπωσαν αιτήματα τινά διά την μεταβολήν του πολιτικού καθεστώτος και του διοικητικού συστήματος της Νήσου. Το υπόμνημα τούτο εξετάσθη ήδη υπ' εμού προσεκτικώς και έσχον την ευκαιρίαν να ακούσω τας προς υποστήριξιν τούτου υπό του Επισκόπου Κιτίου, του κ. Σταυρινάκη και του κ.

Ρωσσίδη προαναφεφθέντα επιχειρήματα κατά την εις Λονδίνον τελευταίαν επίσκεψιν των. Η απάντησις του εις τας παραστάσεεις ταύτας περιέχεται εις τας ακολούθους παραγράφους και θα ήμην υπόχρεως εάν ανακοινώνετε το έγγραφον τούτο προς τα αιρετά Ελληνικά Μέλη και ακολούθως εδημοσιεύετε τούτο.

1. Το ζήτημα της Ενώσεως είναι κλειστόν.

2. Το πρώτον εν τω Υπομνήματι περιεχόμενον αίτημα είναι ανανέωσις της απαντήσεως όπως η Κύπρος παραχωρηθή εις την Ελλάδα. Η απάντησις μου επί του σημείου τούτου δεν δύναται παρά να είναι η αυτή προς εκείνην την οποίαν οι κατά διαδοχήν Υπουργοί επί των Αποικιών έχουσι δώσει εις παρομοίας κατά το παρελθόν αιτήσεις, ότι, δηλονότι η Κυβέρνησις της Αυτού Μεγαλειότητος, αδυνατεί να προσχωρήση προς ταύτας, το θέμα τούτο, κατά την γνώμην της, έχει κλείσει οριστικώς και δεν δύναται επωφελώς πλέον να συζητηθή.

- Η χορήγησις συστήματος υπευθύνου Κυβερνήσεως.

3. Εν τη 22α παραγράφω του υπομνήματος τα ελληνικά αιρετά μέλη προβάλλουν αιτήματα τινα προς μελέτην εν περιπτώσει απορρίψεως της μεγαλυτέρας των απαιτήσεως διά την μετά της Ελλάδος Ενωσιν. Το πρώτον τούτων περιεχόμενον εις την υποπαράγραφον Α είναι η υποβαλλομένη πρότασις όπως χορηγηθή εις την Νήσον σύστημα τι υπευθύνου κυβερνήσεως, το αίτημα τούτο έχει μελετηθή πολύ προσεκτικώς.Το συμπέρασμα εις το οποίον έχω φθάσει και τούτο ουχί άνευ λύπης μου, είναι ότι δεν υπέστη εισέτι ο καιρός οπότε θα ήτο προς γενικήν ωφέλειαν του λαού της Κύπρου διά να δοκιμάση ούτος κατά την διεύθυνσιν ταύτην συνταγματικόν τι πείραμα. Τα ήδη εν τη νήσω ιδρυθέντα ιδρύματα τα οποία ή κατά διαφόρους βαθμούς υπόκειται εις λαϊκόν έλεγχον δεν δύναται να λεχθή ότι έχουσι φθάσει εις το λογικόν εκείνο μέτρον αξιότητος, το οποίον οφείλει να απαιτή τις παρ' αυτών πριν ή επέκτασις της αρχικής ταύτης εγκριθή. Τα εν τοις υποπαραγράφοις Β και Γ. περιεχόμενα αιτήματα υπό τας περιστάσεις ταύτας δεν φαίνεται να εγείρωνται. Εις την υποπαράγραφον Δ. παρίσταται ότι η προς το Εβκάφ και τους ιδιοκτήτας της δεκάτης πληρωμή οφείλει να παύση. Τούτο μόνον δύναμαι να είπω εν σχέσει προς τούτο το ζήτημα ως τα αιρετά μέλη γνωρίζουσι ενασχολεί την προσοχήν της Κυπριακής κυβερνήσεως.

- Ο υποτελικός φόρος.

4. Θα αναφερθώ τώρα εις τον ούτως καλούμενον υποτελικόν φόρον. Τα υπό των Ελληνικών αιρετών μελών εν σχέσει το ζήτημα τούτο προβαλλόμενα σημεία παριέχονται εις τας παραγράφους 17-20 ως και εις την υποπαράγραφον Ε της παραγράφου 22 του Υπομνήματος. Μέχρι της Προσαρτήσεως του 1914 η πληρωμή του Υποτελικού Φόρου εγένετο δυνάμει της μετά της Τουρκίας Συμβάσεως του 1878. Η Κυβέρνησις της Αυτού Μεγαλειότητος αδυνατεί να συμμερισθή την υπό των Υπομνηματιστών προβαλλομένην άποψιν ότι νη πληρωθή του ποσού τούτου εκ των κυπριακών Προσόδων αντέβαινε προς τας προνοίας της συμβάσεως. Είναι αληθές ότι διά του άρθρου ΙΙΙ του Παραρτήματος της Συνθήκης συνωμολογείτο ότι η Αγγλία ώφειλε να πληρώνη τα χρήματα προς την Τουρκίαν. Αλλ' είναι καθαρόν εκ του εγγράφου εκείνου και εκ των όρων των συμμαχικών διαπραγματεύσεων ότι ο σκοπός ήτο όπως η Αγγλία πληρώνη τα χρήματα εκ των Προσόδων της Κύπρου, η με άλλας λέξεις ότι ώφειλον να προέρχονται εκ της αυτής πηγής, όπως και εις το παρελθόν. Το αποτέλεσμα της διευθετήσεως ήτο ότι η Κύπρος εγένετο υπεύθυνος προς την Μεγάλην Βρεττανίαν διά λ.92,800 κατ' έτος και η Μεγάλη Βρεττανία προς την Οθωμανικήν αυτοκρατορίαν διά το αυτό ετήσιον ποσόν. Οταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία ολιγώρισε περί την πληρωμήν εν σχέσει προς το δάνειον του 1855, του οποίου τον τόκον ηγγυήθησαν η Βρεττανική και η Γαλλική Κυβέρνησις, η τότε Κυβέρνησις της Αυτού Μεγαλειότητος συνεβουλεύθη ότι ο Κυπριακός Υποτελικός φόρος απετέλει μέρος των προσόδων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ότι ηδύνατο να κατακρατηθή από την Πύλην και να χρησιμοποιηθή προς εξυπηρέτησιν του δανείου εφόσον διήρκει η ολιγωρία αύτη.

Οθεν ολόκληρον το ποσόν των χρημάτων διετίθετο και έχει διατεθή πάντοτε προς απόσβεσιν υποχρεώσεως εν σχέσει προς την οποίαν ωλιγώρισεν η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τα ελληνικά αιρετά Μέλη εκθέτουσι ότι ουδεμία νομική σχέσις υφίσταται μεταξύ του δανείου του 1855 και των προσόδων της Κύπρου. Το δάνειον του 1866 εν τούτοις εξησφαλίσθη τόσον υπό του όλου, των προσόδων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όσον και υπό του υπολοίπου του Αιγυπτιακού Υποτελικού φόρου και των προσόδων των Τελωνείων της Συρίας και Σμύρνης ειδικώς. Υπό τας περιστάσεις ταύτας η Βρεττανική Κυβέρνησις ήτο καθαρώς πλήρως δικαιολογημένη ότε απέσπα προς εξυπηρέτησιν του δανείου την πληρωμήν διά την οποίαν ήτο υπεύθυνος προς την Οθωμανικήν Αυτοκρατορίαν επί τη συμβάσει της κυπριακής Συμβάσεως. Ουδέποτε δε διϊσχυρίσθη ότι το δάνειον του 1885 είχεν οιανδήποπτε ειδικήν σχέσιν προς την Κύπρον.

Και δεν είναι ανάγκη δι' εμέ να υποδείξω ότι η προς την Μεγάλην Βρεττανίαν υποχρέωσις της Κύπρου διά την ετησίαν πληρωμήν των λ.92,800 εν τη πράξει είχε μεγάλως ελαττωθή υπό Βοηθητικών Επιχορηγήσεων εκ του αυτοκρατορικού Θησαυροφυλακίου. Μετά περίοδον τινα διακυμάνσεως η επιχορήγησις ωρίσθη κατά το 1907 οριστικώς εις 50,000 κατ' έτος και παρέμεινε εις τον αριθμόν εκείνον μέχρι του 1927. Οθεν κατά την περίοδον εκείνην η Κύπρος ώρειλε να εξευρίσκη μόνον λ.42,800 κατ' έτος. Από καθαράς δε υλικής εκτιμήσεως το ποσόν τούτο δεν δύναται να θεωρηθή ως υπερβολική τιμή προς πληρωμήν των πρακτικών ωφελημάτων τα οποία προέκυψαν εκ της βρεττανικής διοικήσεως.

Διά της κατά το 1914 Προσαρτήσεως η συμφωνία του 1878 ηκυρώθη και συμφωνώ μετά των ελληνικών αιρετών Μελών ότι ο Υποτελικός Εφορος έπαυσε τότε να επικυρούται υπό του εγγράφου εκείνου. Η πληρωμή εν τούτοις συνεχίσθη ως συμμετοχή της Κύπρου εις το γενικόν δημόσιον χρέος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Προβάλλεται δε ο ισχυρισμός ότι συμφώνως προς την γενικώς αποδεκτήν αρχήν του διεθνούς δικαίου, η Κύπρος διάδοχος Πολιτεία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ηδύνατο πρεπόντως να επιβαρυνθή διά της υποχρεώσεως ταύτης. Είναι αληθές ότι ως τα ελληνικά αιρετά μέλη εκθέτουσι ουδεμία μνεία γίνεται εν τη Συνθήκη της Λωζάνης περί της εν σχέσει προς το οθωμανικόν Δημόσιον χρέος υποχρεώσεως της Κύπρου, αν και επί βάσει του 20ου Αρθρου της Συθήκης εκείνης η Τουρκία ανεγνώρισε την υπό της Μεγάλης Βρεττανίας προσάρτησιν της Νήσου. Ο λόγος διά τον οποίον δεν εγένετο μνεία της υποχρεώσεως της Κύπρου εν τη Συνθήκη ήτο ότι η νήσος επλήρωνε ήδη το ποσόν των 92,800 κατ' έτος το οποίον είχε διατεθή προς εξυπηρέτησιν του δανείου του 1855. Το ζήτημα εμελετήθη προσεκτικώς τότε και απεφασίσθη ότι η πληρωμή της

αυτή έπρεπε να χρησιμοποιηθή ως συμμετοχή της Κύπρου εις το οθωμανικόν δημόσιον Χρέος και δεν ήτο ανάγκη διά τούτο το ζήτημα να φέρεται ως το διεθνές Εγγραφον. Εάν δεν υπήρχε η πληρωμή αύτη θα απητείτο αναμφιβόλως παρά της Κύπρου να αναλάβη μέρος του Οθωμανικού Δημοσίου Χρέους επί της αυτής βάσεως, όπως αι άλλαι εκ της Τουρκίας αποστάσεως όπως αι άλλαι εκ της Τουρκίας αποσπασθείσαι χώρα ως αποτέλεσμα του Πολέμου, η δε επί της βάσεως εκείνης συνεισφορά αυτής θα ήτο σημαντικώς περισσοτέρα του ολικού ποσού του υποτελικού φόρου.

Κατά το 1027 η Κυβέρνησις της Αυτού Μεγαλειότητος επιθυμούσα να επισπεύση τη πρόοδον της Νήσου, απεφάσισε να αυξήση την βοηθητικήν επιχορήγησιν εις το αυτό ποσόν ως η Κυπριακή συνεισφορά εις την διά το ΟΘωμανικόν Δημόσιον Χρέος επιβάρυνσιν, ήτοι εις λ.92,800 κατ' έτος. Ο μόνος εις την αυξηθείσαν ταύτην επιχορήγησιν προσαρτηθείς όρος ήτο ότι η Κύπρος θα συνεισφέρει λ.10,000 κατ' έτος διά τα έξοδα της Αυοκρατορικής άμυνα.

Η υπό τον όρον επιχορήγησις εγένετο δεκτή υπό του Νομοθετικού Συμβουλίου, εις την υπό των Αιρετών μελών υπογεγραμμένην απάντησιν προς τον προσφοράν της Κυβερνήσεως της Αυτού Μεγαλειότητος, η οποία ενεχειρίσθη προς υμάς κατά την επάνοδον σας εκ της εις Ρόδον επισκέψεως σας κατά τον μήνα εκείνον τα Αιρετά μέλη ανέφερον: "Ευτυχής απάντησις των Αυτοκρατορικής Κυβερνήσεως έχει εκπληρώσει όλους τους Κυπριακούς πόθους αναφορικώς προς ταύτην". Οθεν η Κυβέρνησις της Αυτού Μεγαλειότητος θεωρεί ότι η διευθέτησις του 1927 έχει κλείσει τελειωτικώς το ζήτημα του Υποτελικού Φόρου και είναι ζήτημα το οποίον δεν προτίθεται πλέον να επιδιώξη. Αισθάνεται ότι κατόπιν της μελέτης των ως άνω εκτεθέντων γεγονότων η λογική εν Κύπρω γνώμη θα συμφωνήση ότι η μεταχείρησις της Κύπρου ως προς το ζήτημα τούτο δεν υπήρξε ανελευθερία.

- Ανωφελής η αποστολή Βακσλικής επιτροπείας.

5. Εν τη 23η παραγράφω του Υπομνήματος γίνεται εισήγησις όπως διορισθή βασιλική επιτροπεία διά να εξετάση την κατάστασιν εν Κύπρω. Η πρότασις αύτη έχει μελετηθή υπ' εμού αλλά κατόπιν προσεκτικής σκέψεως έχω σχηματίσει την γνώμην ότι ο διορισμός τοιούτου σώματος δεν θα έφερε υπό τας παρούσας κρισίμους περιστάσεις, πραγματικήν ωφέλειαν εις την Κύπρον. Ερευνα του προτεινομένου χαρακτήρος θα ήγειρε ανωφελή ζητήματα και ηδύνατο μόνον να αποσπάση την προσοχήν από τα πρακτικώτερα εκείνα ζητήματα εκ των οποίων εξαρτάται η πρόοδος της Αποικίας. Δύνανται να λεχθούν πολλά διά την άποψιν ότι εκείνο το οποίον χρειάζεται σήμερον η Κύπρος, είναι ολιγώτερον ευκαιρίαι δια πολιτικάς συζητήσεις και περισσότεραι ευκαιρίαι δι'εποικοδομητικήν εργασίαν.

- Διατί δεν υπήρξε ταχεία η πρόοδος της Νήσου.

6. Πριν ή φέρω εις πέρας το παρόν έγγραφον επιθυμώ να κάμω τας ακολούθους παρατηρήσεις εν σχέσει προς μερικάς εν τω υπομνήματι περιεχομένας δηλώσεις. Η Κυβέρνησις της Αυτού Μεγαλειότητος δεν επιθυμεί να εγείρη οιασδήποτε υπερμέτρους αξιώσεις δι' ότι κατόρθωσε η βρεττανική εν Κύπρω διακυβέρνησις. Αισθάνεται ότι η υλική πρόοδος της νήσου, δεν υπήρξε τόσον ταχεία ως ήλπισε. Τούτο πρέπει κατά μέγα μέρος να αποδοθή εις τινας ειδικούς λόγους. Ο πρώτος τούτων είναι ανώμαλος και αβέβαιος θέσις της νήσου μέχρι της κατά το 1914 προσαρτήσεως. Η Κύπρος μέχρι της χρονολογίας εκείνης χώρα ενοικιασθείσα υπό της Μεγάλης Βρεττανίας παρά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ενεκα της αμφιβόλου ταύτης καταστάσεως, η Νήσος δεν ηδυνήθη να προσελκύση το αναγκαίον διά την ανάπτυξιν της κεφάλαιον, και ουδέν προς τον σκοπόν τούτον κυβερνητικόν δάνειον εξευρέθη εις την ανοικτήν αγοράν. Μετά την προσάρτησιν ο πόλεμος, και η ακολουθήσασα οικονομική κατάπτωσις επεβράδυναν περαιτέρω την ανάπτυξιν.

- Οι μισθοί των Αγγλων υπαλλήλων ήσαν χαμηλοί

7. Εις επί πλέον λόγος πρέπει να ζητηθή εις την ιδιάζουσαν φύσιν του κυπριακού Συντάγματος. Υπεύθυνοι πραρατηρηταί διϊσχυρίσθησαν ότι εάν η Κύπρος κατείχε νομοθετικήν εξουσίαν υπό επίσημον έλεγχον, η πρόοδος αυτής θα ήτο ταχυτέρα. Υπάρχει πολλή εις τον διϊσχυρισμόν τούτον βαρύτης. Ο χωρισμός εξουσίας εκ της εκτελεστικής ευθύνης σπανίως οδηγεί προς επαρκή διακυβέρνησιν, οσονδήποτε και εάν η άνευ επισήμου ελέγχου νομοθετική εξουσία δύναται να εκτιμάται εξ άλλων απόψεων. Εάν η Εκτελεστική Κυβέρνησις είχε πλήρη έλεγχον ηδύνατο, επί παραδείγματι να πληρώση μισθούς οι οποίοι προσείλκυον μεγάλα προσόντα κεκημένους ειδικούς εις την υπηρεσίαν των τεχνικών της τμημάτων. Τα ελληνικά αιρετά μέλη έχουν φέρει επιχειρήματα ότι οι προς τους βρεττανικούς υπαλλήλους πληρονόμενοι μισθοί εις την νήσον είναι πάρα πολύ ψηλοί.

Διά της πρώτης των πράξεως κατά την γνώμην μου αστοχούν εις το να έχωσι ευρείαν έποψιν των ουσιωδών συμφερόντων των. Μέχρι των τελευταίων ετών οι πληρωνόμενοι μισθοί ήσαν κατά την αντίληψιν μου πάρα πολύ χαμηλοί. Εάν προήγγιζον το αγοραίον διά την αρίστην ικανότητα τίμημα η πρόοδος της νήσου θα επεταχύνετο και η επί πλέον δαπάνη όχι μόνον θα ισοφαρίζετο αλλά θα υπερεβάλλετο υπό του προσθέτου πλούτου, ο οποίος θα προσήρχετο εκ της αναπτύξεως των αναμφιβόλων πλουτοφόρων πηγών της νήσου, Νομίζω ότι είναι επιθυμητόν, όπως τα ελληνικά αιρετά μέλη αντιληφθούν ότι ως προς το θέμα τούτο υιοθετήσαν πολιτκικήν ψευδούς οικονομίας, η οποία είναι υπεύθυνος ουχ κατά μικράν κλίμακα διά την έλλειψιν προόδου διά την οποίαν ππαραπονούνται σήμερον.

- Αι μεγάλαι πρόοδοι που επετελέσθησαν κατά τα 50 έτη της αγγλικής κατοχής

8. Παρ'όλα τα παραδεδειγμένα ταύτα διά την πρόοδον της χώρας εμπόδια δεν δύναμαι να παραδεχθώό τι η εν τω Υπομνήματι διαγραφομένη εικών διά την εν Κύπρω επιτελεσθείσαν βρεττανικήν εργασίαν είναι δικαία. Ουδείς ο οποίος είναι ορθώς πληροφορημένος περί της καταστάσεως της νήσου κατά το 1878 δύναται να

αρνηθή να ανγνωρίση τας μεγάλας προόδους τας οποίας απετέλεσε κατά πεντήκοντα μόνον έτη βρεττανικής διακυβερνήσεως, κατά το 1878 ο πληθυσμός ήτο μόνον 180,000 κατά τον χρόνον της βρεττανικής κατοχής, ο μόνος εν τη νήσω δρόμος ήτο μία ατραπός 26 περίπου μιλίων μεταξύ Λευκοσίας και Λάρνακος, υπό την διοίκησιν της Οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν υπήρχαν νομοκομεία και η προστασία της δημοσίας υγείας ήτο ζήτημα το οποίον ουδεμίαν προσοχήν έδιδε η Κυβέρνησις, Η ενθάρρυνσις της γεωργίας και η διατήρησις των δασών ήσαν εξ ίσου παρημελημένα. Ουδεμία προσπάθεια εγένετο προς ανάπτυξιν των μεταλλευτικών πόρων της νήσου. Εγένετο κατάχρησις φορολογίας και ο τόκος ήτο τοκογλυφικός. Η απονομή της δικαιοσύνης ήτο ελαττωματική και τα δικαστήρια ήσαν δυσπρόσιτα.

9. Η νήσος σήμερον παρουσιάζει αρκετήν βελτίωσιν ως προς την κατάστασιν ταύτην. Ο πληθυσμός έχει σχεδόν διπλασιασθή. Υπάρχουν εκτός των χωρικών δρόμων, χίλια μίλια δρόμων, τα οποία δύναται να διέλθη τις, δι' αυτοκινήτου. Αι πρόσοδοι ηύξησαν από λ.176,000 εις τρία τέταρτα περίπου του εκατομμυρίου και το όλον των χρημάτων τούτων αφιερούται εις την δημοσίαν υπηρεσίαν, πράγμα το οποίον δεν συνάβαινε υπό την διοίκησιν της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εχει κατασκευασθείή σιδηρόδρομος και οι λιμένες έχουσι μεγάλως βελτιωθή. Τακτικαί ταχυδρομικαί τηλεγραφικαί και ατμοπλοϊκαί ταχυδρομικαί υπηρεσίαι έχουσιν ιδρυθή.

Η ανάπτυξις και η προστασία των δασών έχουν αναληφθή επί επιστημονικών βάσεων. Αι αυξάνουσαι πρόσοδοι εκ προνομιακών δικαιωμάτων μαρτυρούν περί της προσοχής η οποία δίδεται εις τους μεταλλευτικούς όρους της νήσου, Η εξάπλωσις της παιδείας εις την οποίαν έχει διά των Κυβερνητικών επιχορηγήσεων παρασχεθή μεγάλη βοήθεια δύναται να διευκρινισθή εκ του γεγονότος ότι άνω των 46,000 παιδίων φοιτούν σήμερον εις τα σχολεία ενώ κατά το 1881 υπήρχον ολιγώτερα των 7,000. Η προς τα τοιαύτα σπουδαία ζητήματα ως η γεωργία και η άρδευσις προσοχή έχει αυξηθή. Το σύστημα των συνεργατικών έχει λάβει πάσαν εκ μέρους της Κυβερνήσεως ενθάρρυνσιν και πίστωσις δύναται να παρέχεται εις τους γεωργούς και λογικούς όρους.

10. Είναι εν τούτοις ευρέως αληθές εάν είπη τις ότι μέχρι των τελευταίων ετών η κυρία εργασία της Κυβέρνησης υπήρξε όχι τόσον η ανάπτυξις της χώρας, δι' αμέσου διοικητικής ενεργείας, όσον η δημιουργία ευνοϊκών όρων διά την φυσικήν αύξησιν ευημερίας. Διά πεντήκοντα έτη η Κύπρος έχει απολαύσει της ωφελείας του νόμου και της τάξεως ως και της δικαίας και εντίμου απονομής της δικαιοσύνης. Ουδεμία υπήρξε εσωτερική ανησυχία, και υπήρξε ασφάλεια εξ εξωτερικής επιθέσεως. Διαρκούντος του πολέμου, ενώ γειτονικαί χώραι υπήρξαν το θέατρον στρατιωτικών ενεργειών, η Κύπρος παρέμεινε ασφαλής και ειρηνική. Εις την οικονομικήν εξάρθωσιν η οποία ηκολούθησε μετά τον πόλεμον, η νήσος διετήρησε τα ωφελήματα ενός ευσταθούς νομίσματος και ενός οικουμενικού συστήματος. Οι

κάτοικοι της Νήσου έχουσι απολαύσει ευρείαν ελευθερίαν λόγου και δράσεως, η οποία συγκριτικώς προς την εις τας γειτονικάς χώρας επιτρεπομένην φαίνεται ευνοϊκή. Εχουσι διαφύγει την υποχρέωσιν της στρατιωτικής υπηρεσίας αι δε περισσότερον ευπορούσαι τάσεις δεν εκλήθησαν να υποστούν το βάρος της αμέσου φορολογίας η οποία υπήρξε χαρακτηριστικόν άλλων δημοσίων οικονομικών συστημάτων. Η κατάστασις αύτη επέτρεψε όχι μόνον εις την ενέργειαν και την επιχείρησιν να καρπωθούν την πρέπουσαν ανταμοιβήν των, άλλ' έχουν επίσης και ηθικήν τινά αξίαν η οποία δεν δύναται να υπολογισθή απλώς εις υλικούς όρους.

- Η συνεργασία και η αμοιβαία συνεννόησις είναι επιθυμητός όρος.

11. Δεν έγραψα το παρόν έγγραφον εμφορούμενος υπό στενού πνεύματος.

Εν πολλοίς γνωρίζω τα υψηλά υποδείγματα επιτεύξεως τα οποία θέτουν εις την περί της Βεττανικής διοικήσεως επίκρισιν των τα ελληνικά αιρετά μέλη. Αι αντιλήψεις αύται εκ μιάς απόψεως είναι έπαινος διά την μεταβολήν ορίζοντος η οποία προέκυψε εξ ημίσεως αιώνος βρεττανικής διοικήσεως. Συμπαθώ εξ ολοκλήρου προς την ανησυχίαν των ελληνικών αιρετών μελών διά την βελτίωσιν της καταστάσεως της νήσου. Εχω την πεποίθησιν ότι εντός των ολίγων επομένων ετών μεγάλη βελτίωσις εις τον καταρτισμόν της χώρας και εις την ανάπτυξιν των πόρων αυτής θα είναι δυνατή. Η κυβέρνησις δύναται να κάμη πολλά διά να βοηθήση τον λαόν της νήσου, να επωφεληθή των περιστάσεων, πιστεύω δε ότι η ειλικρινής ανταλλαγή γνωμών δύναται να συντελέση κατά τι διά να υποθάλψη το πνεύμα της συνεργασίας και της αμαιβαίας συνεννοήσεως ήτις είναι επιθυμητός όρος διά την επίτευξιν του κοινού σκοπού. Εάν το πνεύμα τούτο παρουσιασθή, θα σηναντήση γενναιόδωρον υποκρισίαν.

Διατελώ μετά τιμής, Κύριε

Ευπειθέστατος ταπεινός υμών θεράπων.

ΠΑΣΦΗΛΝΤ