9.5.1900 : Ο Αρχιεπίσκoπoς Σωφρόvιoς πεθαίvει. Οι κoμματικές αvαμετρήσεις (1900-1915) μετά τo θάvατo τoυ Σωφρovίoυ και τωv εκλoγώv τωv vέωv Αρχιεπισκόπωv Κυρίλλoυ- από Κιτίoυ ή Κυριλλάτσoυ και Κυρίλλoυ από Κυρηvείας ή Κυριλλoύδι.

S-232

9.5.1900: Ο ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΣΩΦΡΟΝΙΟΣ ΠΕΘΑΙΝΕΙ. ΟΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ (1900-1915) ΜΕΤΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΛΟΓΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΩΝ ΚΥΡΙΛΛΟΥ-ΑΠΟ ΚΙΤΙΟΥ- (ΚΥΡΙΛΛΑΤΣΟΥ) ΚΑΙ ΚΥΡΙΛΛΟΥ- ΑΠΟ ΚΥΡΗΝΕΙΑΣ- (ΚΥΡΙΛΛΟΥΔΙ)

(Περιληπτικά)

Το 1900 πέθανε ο Αρχιεπίσκοπος Σωφρόνιος και ο θάνατος του έδωσε αφορμή να ξεσπάσουν τα κομματικά πάθη μεταξύ των Χριστιανών Κυπρίων που συγκρούστηκαν πολύ άγρια για 10 χρόνια μέχρι να κατορθώσουν να εκλέξουν νέο Αρχιεπίσκοπο, τον Μητροπολίτη Κιτίου Κύριλλο ή Κυριλλάτσο.

Σύντομη περιγραφή των παθών και των συγκρούσεων παραθέτει ο Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, σε ειδική μελέτη του στο περιοδικό "Καιροί της Κύπρου" αρ. 46 του 1959 ο οποίος γράφει:

"Αλλ' επέπρωτο να προωθηθώσι τα κυπριακά ζητήματα βιαιότερον του δέοντος κατά την πρώτην δεκαετίαν ένεκα του τότε εκραγέντος ως αγρίας θυέλλης αρχιεπισκοπικού ζητήματος.

Ως εναυσμα, ούτως ειπείν, της δεινής εκείνης αναταραχής εχρησίμευσε πρώτον ο θάνατος του Μητροπολίτου Πάφου Επιφανίου και δεύτερον ο θάνατος μετά εν έτος του Αρχιεπισκόπου Σωφρονίου.

Ο Σωφρόνιος, ενώ ητοιμάζετο να κανονίση τα της εκλογής νέου Μητροπολίτου Πάφου, απέθανε και ούτος εν προβεβηκυία ηλικία, μετά 35 ετών Αχιεπισκόπευσιν εν Λευκωσία τη 9 Μαϊου 1900.

Θανόντος του Αρχιεπισκόπου κατ' έθος αρχαίον ο πρώτος τη τάξει Μητροπολίτης εγίνετο τοποτηρητής και διηύθυνε τα του Αρχιεπισκοπικού θρόνου και εκανόνιζε τα της εκλογής νέου Αρχιεπισκόπου.

Χηρεύοντος δε και του πρώτου τη τάξει (της Πάφου) μετά τον αρχιεπισκοπικόν μητροπολικόν θρόνον της Πάφου, τοποτηρητής φυσικά έπρεπε να γίνη ο Κιτίου Κύριλλος. Αλλ' αντί να αναλάβη ούτος αμέσως την τοποτηρητίαν συνελθόντες οι υπολειπόμενοι δύο αρχιερείς Κιτίου και Κυρηνείας, οι δύο των μεγαλειτέρων της νήσου μονών Κύκκου και Μαχαιρά Γεράσιμος και Μητροφάνης και δύο ανώτεροι κληρικοί της Αρχιεπισκοπής, ο Αρχιμανδρίτης Φιλόθεος και ο έξαρχος Καρπασίας Ιωσήφ, εσχημάτισαν Διοικούσαν Σύνοδον, ίνα κανονίση τα της πληρώσεως των χηρευότων θρόνων. Προς τούτο δε έξ ημέρας από του θανάτου του Σωφρονίου συνέταξεν η Ιερά αύτη Σύνοδος τελούσα υπό την προεδρίαν του Κιτίου Κυρίλλου οργανικόν κανονισμόν.

Τον οργανικόν όμως τούτον κανονισμόν, παραδόξως ο Μητροπολίτης Κιτίου, έν τινι μεταγενεστέρω υπομνήματι του ωνόμασε πρωτοφανή "όμοιον του οποίου ούτε είδον, ούτε κίνδυνος υπάρχει... να ίδη ποτέ Ιερά Σύνοδος ή άλλο θρησκευτικόν ή κοσμικόν σωματείον, επειδή λέγει, ήτο δύσκολον να δοθή εις άλλον και ουχί εις εμέ η προεδρία, διά τούτο εξηυτέλισαν και εξεμηδένισαν αυτήν".

Και όμως κάτωθι του κανονισμού τούτου καλεί της εκδοθείσης πρώτης εγκυκλίου εφέρετο πρώτη υπογραφή του Μητρ. Κιτίου, όστις κατόπιν επεκήρυξε την Σύνοδον, "συστάσαν ενατίον των ιερών κανόνων και παντός θεσμού και εθίμου της Εκκλησίας της Κύπρου και υπήρξε διά τούτο αντικανονική". Υποψιαζόμενος δε ότι τα λοιπά συνοδικά μέλη δεν διέκειντο ευνοϊκώς προς αυτόν, απεχώρησε της Συνόδουκαι έδρα ανεξαρτήτως αυτής.

Κατά τινα παρουσίαν αυτού εν Λεμεσώ εκάλεσε τον λαόν εις την εκεί Μητρόπολιν, όπως εκθέση τα γεγονότα. Ο γράφων, μαθητής ων

τότε της εν Λεμεσώ ελληνικής σχολής της τελούσης υπό την διεύθυνσιν του διδασκάλου του γένους Ανδρέου Θεμιστοκλέους, προσήλθε μετά πολλών άλλων, ίνα ακούση τα γεγονότα. Μεταξύ άλλων εν τη ρύμη του λόγου του, ο Μητρ. Κιτίου ανέφερε και την φράσιν "η αμαρτωλός Λευκωσία". Η φράσις αύτη έγινε παροιμιώδης και πολλάκις έκτοτε κατά τους μετά ταύτα δημοσιογραφικούς αγώνας εχρησιμοποιήθη.

Παρά ταύτα η Ιερά Σύνοδος εξέδωκε διά την εκλογήν νέου Αρχιεπισπόπου εγκύκλιον υπό ημερομηνίαν 25 Ιουλίου 1900, ζωηροτάτη προεκλογική κίνησις ενηργείτο και αγριώτατος δημοσιογραφικός αγών διεξήγετο. Υποψήφιοι διά τον αρχιεπισκοπικόν θρόνον ήσαν δύο, ο Κιτίου Κύριλλος Παπαδόπουλος και ο Κυρηνείας Κύριλλος Βασιλείου, οι μετά ταύτα κληθέντες υπό του λαού Κυριλλάτσος και Κυριλλούδι.

Αμέσως εσχημάτισαν δύο κόμματα, το Κιτιακόν και το Κυρηνειακόν.

Ο μεταξύ τούτων αγών ήτο πεισματωδέστατος και πλήρης αμοιβαίας εχθρότητος. Εμπάθεια, φανατισμός μέγας και παντελής αδιαλλαξία εχαρακτήριζον αυτόν.

Αι εκλογαί ειδικών και γενικών αντιπροσώπων (για εκλογή Μτροπολίτη σύμφωνα με το καταστατικό της Εκκλησίας) έγιναν καθ' όλους τους διϊσχυρισμούς τα τρία τέταρτα των επιτυχόντων ήσαν Κιτιακοί. Αλλά κατά τας εκλογάς συνέβησαν πολλά έκτροπα. Πλήθος ενστάσεων υπεβλήθησαν εις την Ιεράν σύνοδον. Και το "κόσκινον" της Ι. Συνόδου ητοιμάζετο να κάμη πολλάς αβαρίας εις τους Κιτιακούς. Εννοείται ότι μεταξύ συνόδου Κιτίου ουδεμία συνεργασία υπήρχε. Πόλεμος εξετάσεως διεξήγετο. Η Λευκωσία εις μεγάλην πλειονότητα ήτο Κυρηνειακή. Αλλά είχεν εν εαυτή ισχυρότατα στελέχη Κιτιακά, τον Καταλάνον, τον Θ. θεοδότου, τον Οικονομίδην και άλλους. Αλλά η Κερυνειακή μερίς υπό τους μεσουρανούντας τότε, εις ισχύν και επιρροήν βουλευτάς Πασχάλην και Λιασίδην συνηγωνίζετο κρατεώς και εματαίωνε τα σχέδια των αντιθέτων. Ιδίως μετά τον κομματικόν τούτον αγώνα το πολυμήχανος και τετραπέρατος Λιασίδης εθριάμβευεν.

Ο Αχ. Λιασίδης δεν είχε μεγάλην μόρφωσιν. Ητο απόφοιτος μόνον της ελληνικής Σχολης Λευκωσίας. Μετέσχεν αυτός τε και ο Πασχάλης της υπό τον Αρχιεπίσκοπον Σωφρόνιον σταλείσης εις Λονδίνον τω 1889 κυπριακής πρεσβείας

ίνα "προσκληθώσιν" ως ελέγετο τότε, εις την Κυβέρνησιν της ανάσσης Βικτωρίας διά τον επιβληθέντα εις την Κύπρον φόρον εξ 93 χιλιάδων λιρών κατ' έτος ίνα πληρώνωνται τα τοκοχρεωλύσια των δανειστών του σουλτάνου, και αποστραγγίζοντα πάσαν ικμάδα του Κυπριακού λαού και περιαγάγοντα αυτόν εις αφόρητον πτωχείαν.

Εξελέγετο επί σειράν ετών βουλευτής, δήμαρχος Λευκωσίας, μέλος του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου, της Σχολικής επιτροπείας, ήτο εις εκ των σπουδαιοτέρων συμβούλων του Αρχιεπισκόπου Σωφρονίου, επρωτοστάτησεν εις την ίδρυσιν του Παγκυπρίου Γυμνασίου, το οποίον κατ' αρχάς συνετηρείτο κατά μέγα μέρος διά τακτικών συνδρομών, περιήλθε μόνος επί ζώου πλείστα χωρία Μεσαορίας και άλλα εγγράφων συνδομητάς υπέρ του γυμνασίου, προς το οποίο ως και προς το πλήρες Παρθεναγωγείον Φανερωμένης έτρεφεν ως άλλος πατήρ αληθινήν στοργήν.

(...) Η δραστηριότης του Λιασίδου, αι κοινωφελείς αυτού προσπάθειαι προσεπόρησαν αυτώ μεγάλην φήμην και πολιτικήν και κοινωνικήν ισχύν ανά το Παγκύπριον Πασχάλης και Λιασίδης ήσαν πασίγνωστοι προσωπικότητες.

Και ο αντίπους αυτών, ο δεινός πολέμιος αυτών Καταλάνος δεν έδρασεν ολιγώτερον επωφελώς. Ο " Ευαγόρας" ήτο εφημερίς του Πασχάλη και Λιασίδου, παραλαβών αυτόν εις μεγάλη περιωπήν. Το σωματείο "Αγάπη του λαού" αν κρίνω εκ του πρώτου κανονισμού αυτού, του οποίου αντίτυπον περιήλθεν εις χείρας μου, ιδρύθη υπό του Λιασίδου και των ομοφρόνων αυτού. Αλλ' ο Καταλάνος γενόμενος κατόπιν πρόεδρος αυτού, ανέδειξε και κατέστησεν αυτό Ιστορικόν, ελκύσας εις αυτό τους νέους της μερίδος αυτού και απαγορεύσας εις τα μέλη του το χαρτοπαίγνιον και το κουμάρι και ποιούμενος εν αυτώ διαλέξεις εθνικάς και επιστημονικάς τακτικώς κατέστησεν αυτό πρότυπον εις το είδος του φρονηματίσας την νεολαίαν και δι' αυτής την κοινωνίαν εις υπέρτατον βαθμόν. Η εξύψωσις εις μέγαν βαθμόν του εθνικού φρονήματος του κυπριακού λαού εις τον Καταλάνον, οφείλεται, αλλά και εις την άμιλλαν των αντιπάλων όπως μη υστερήσωσι.

Ο Γεώργιος Σ. Φραγκούδης, εκ Λεμεσού εις την εκτενή Ιστορίαν του Αρχιεπισκοπικού ζητήματος, καίπερ άκρως Κιτιακός και φανατικώτατα καταφερόμενος κατά του πραγματικού αρχηγού των Κερυνειακών Λιασίδου, δι' όσων γράφει κατ' αυτού αποδεικνύει και εξαίρει την δραστηριότητα και την αξίαν αυτού: "Ο Λιιασίδης, λέγει (σελ 10) το 1900 ήτο βουλευτής μέλος ανεπίσημον της Κυβερνήσεως, δήμαρχος της πρωτευούσης και μέλος εις όλα τα διοικητικά συμβούλια, Πρόεδρος της επιτροπής των σχολείων, διευθύνων αυτός εμμέσως τας ενορίας, τους συλλόγους και τέλος αρχιεπίσκοπος πάσης Κύπρου".

Αλλ' επί τας υψηλάς δρυς πίπτουσιν οι κεραυνοί. Η φυσική τριβή των πολιτευομένων, η αυξανομένη δημοφιλία του Μ. Κιτίου ως υπερασπιστού των δικαιωμάτων του λαού και ως "αδικουμένων υπό της Συνόδου, η αγρία δημοσιογραφική πολεμική του Καταλάνου κατά του Πασχάλη και Λιασίδη, ως αντεθνικών και αι απαραίτητοι διαβολαί των πολιτικών αντιπάλων επήνεγκον επί

τέλους το ποθητόν αποτέλεσμα. Τω 1901 γενομένων βουλευτικών εκλογών ηττήθησαν πανταχού οι Κηυρηνειακοί συνδυασμοί. Οι πανίσχυροι Πασχάλης και Λιασίδης, εξετοπίσθησαν από της πολιτικής σκηνής. Πανηγυρισμοί και θριαμβολογίαι μεγάλαι εις τας τάξεις των Κιτιακών. Οι αυτοί απέτυχον και κατά τας βουλευτικάς εκλογάς της επομένης πενταετίας του 1904.

Ο άγριος κομματισμός συνεχίζετο ακατάπαυστος. Τα κομματικά πάθη εξήπτοντο συνεχώς και περισσότερον. Και έτσι διεμορφώθησαν και επαγιώθησαν τα δύο κόμματα, το Κιτιακόν και το κυρηνειακόν, οριστικώς επί ολόκληρον δεκαετίαν. Και οι μεν Κιτιακοί εχειρόνησαν αυτοί εαυτούς εθνικούς και απεκάλουν τους αντιθέτους αντεθνικούς και προδότας οι δε Κερυνειακοί απεκάλουν εαυτούς ενωτικούς και εθεώρουν τους Κιτιακούς πατριοδοκαπήλους. Εν γένει ο Κυπριακός λαός έπεσε με τα μούτρα κατά το δη λεγόμενον εις τον φανατικόν κομματισμόν. Πρώτην φοράν η Κύπρος εισήρχετο εις τοιούτον και τοσούτον κομματισμόν και πρώτην φοράν η Κύπρος εδοκίμαζα την χαράν του αγρίου κομματισμού και παρείχε την εντύπωσιν ότι εννοούσε να κενώση μέχρι τρυγός το ποτήριον του κομματικού πάθους.

Εν τω μεταξύ νέα στοιχεία κομματισμού παρεισήχθησαν. Ο Κύρος Ιωαννίδης, γαμβρός επ' αδελφή του Λιασίδου (πάππος των αδελφών Κύρου της " Εστίας" Αθηνών) μετέφερεν εξ Αθηνών την είδησιν ότι ο Κιτίου Κύριλλος ήτο Μασσόνος. Διεξήγετο τότε εν Αθήναις υπό του Αποστόλου Μακράκη μέγας πόλεμος κατά της Μασονίας, ως χριστιανικής και αντεθνικής οργανώσεως. Ηταν δε και ο Καταλάνος και πολλοί άλλοι εκ των κορυφαίων Κιτιακών ηγετών της Κύπρου, Μασόνοι. Ο Καταλάνος ωμίλει και επ' εκκλησίας, αλλ' άνευ της αδείας της εκκλησιαστικής αρχής.

Ο Αρχιμανδρίτης της Αρχιεπισκοπής Φιλόθεος κατήγγειλε δημοσία διά της "

Φωνής της Κύπρου" την αντεκκλησιαστικήν ταύτην πράξιν. Ο Καταλάνος άρχισε τότε νέαν δημοσιογραφικήν επίθεσιν κατά του Φιλόθεου αποκαλών αυτόν Κκιανήν.

Ανταπήντα από των στηλών της "Φωνής της Κύπρου" διά σειράς αντιμασονικών άρθρων, ο Φιλόθεος.

Κατηγορούμενος δε και ο Μ. Κιτίου επί Μασονισμώ ηναγκάσθη να δημοσιεύση απολογίαν, αρνούμενος ότι είναι Μασόνος. Οι Κυρηνειακοί επέμεναν εις την αυθεντικότητα της ειδήσεως των και ούτω ο Κιτίου ηναγκάσθη να κινήση αγωγήν κατά του Κύρου Ιωαννίδη. Διεξήχθη μεγάλη δίκη μεθ' ην κατεδικάσθη ο Κύρος επί λιβέλλω.

Ανταποδίδων δε και ο Καταλάνος τα ίσα κατηγόρησε τον Μητροπολίτην Κυρηνείας Κύριλλον ως Μακρακιστήν. Απήντησε και ούτος αρνούμενος ότι αποδέχεται τας καταδικασθείσης γνώμας του Μακράκη. Αλλ' ούτω ο κομματισμός των Κυπρίων εισήλθε και εις άλλη φάσιν διηρέθησαν οι Κύπριοι εις Μακρακιστάς και Μεσόνους. Η λαϊκή όμως ειρωνεία μεταβάπτισεν αυτούς εις μακρονούρηδες (βόρτους) και κοντονούρηδες (γαϊδάρους).

Αλλά και η σατυρική ποίησις δεν έμεινε αργή. Ο ιατρός Νικ. Δέρβης και ο οποίος επηγγέλλετο και τον ποιητήν και ο οποίος μετά την άφιξιν του εξ Αθηνών εγκατεστάθη πρώτον εις την Βάσαν Κοιλανίου και από το 1885 οριστικώς εν Λευκωσία, εστιχούργησε σύντομον σατυρικήν επιθεώρησιν, παρακαλέσας δε τον γυμνασιάρχην του Παγκυπρίου Μ. Βολονάκην να του παραχωρήση ομάδα μαθητών, ανέθεσεν εις αυτούς περιεχόμενους εφ' αμάξης ταις αποκρηές του 1904 να απαγγέλλωσιν εις τα σπουδαιότερα μέρη της πόλεως έκαστος το μέρος του. Και την μεν Κύπρον παρίστανεν ο μετά ταύτα σπουδάσας ιατρός Μαυραντώνης, οι δε λοιποί διαφόρους επαγγελματίας. Ο γράφων ταύτα παρίστανε μάγειρον. Ούτοι διεξετραγώδουν τας ζημίας, τας οποίας υπέστησαν εκ του αδελφοκτόνου κομματισμού. Εν τέλει ετραγουδούσαν κοινήν επωδόν κατά τον ήχον της Βουλγάρας, τραγουδιού, συνηθιζομένουν την εποχήν εκείνην. Ιδού η επωδός.

Βάλτε βεντούζες πόλικες

Βουλγάρα Βουλγάρα.

Και στα ριζόφκια αβτέλλες

Κι' αμέσως του Κομματισμού

γιατρεύονται οι τρέλλες

Η τοιαύτη διακωμώδησις ευηρέστησε πολύ και εχειροκροτήθη ζωηρώς υπό των πολιτών εβραβεύθη δε η ομάς διά διλίρου βραβείου.

Εννοείαι δε όμως ότι ο Καταλάνος, ο οποίος δεν εχωράτευε με τοιαύτα πράγματα, επέκρινεν εις την εφημερίδα του πάντας τους δράστας της διακωμωδήσεως.

Δυστυχώς και το γυμνάσιον δεν έμεινεν αμέτοχον των επικρίσεων του Καταλάνου. Επειδή τούτο εθεωρείτο Κυρηνειακόν, μόλις εμάνθανεν ο Καταλάνος καμμιάν παρεκτροπήν μαθητών ή καμμίαν λοιδορίαν κατά καθηγητού ή του γυμνασιάρχου επετίθετο λάβρως κατ' αυτών. Εκινήθη δε αγωγή κατ' αυτού και κατεδικάσθη εις φυλάκισιν μηνών τινών, επί λιβέλλω. Διά τούτο ωνειδίζετο ούτος. Και βραδύτερον ούτος κατεδικάσθη εις επιλήψιμον δημοσίευμα εις φυλάκισιν απηγορεύθη δε και η έκδοσης της εφημερίδος του. Αλλ' απολυθείς εξέδιδεν αντί του

παυθέντος "Ευαγόρου" τον "Κυπριακόν Φύλακα" μέχρι της εξορίας του (αρχές της δεκαετίας 1920).

Επειδή η Κυρηνειακή μερίς δεν είχεν εφημερίδα εξ ίσου αγωνιστικήν προς τον " Ευαγόραν" του Καταλάνου, ιδρύθη το 1904 ο "Κύπριος" υπό την διεύθυνσιν του Κωνσταντίνου Φυλακτού, ούτινος η σύζυγος είχε κάποιαν συγγένειαν προς την σύζυγον του Λιασίδου Θεανώ Παρούτη, Αρσακειάδαν και διευθύντριαν μέχρι του 1901 του παρθεναγωγείου Φανερωμένης. Εις τον "Κύπριον" εδημοσιεύθη και η ανωτέρω μνημονευθείσα σάτυρα του Ν. Δέρβη. Η νεά εφημερίς υπήρξεν εφάμιλλος του "Ευαγόρου" κατά την δημοσιογραφικήν τακτικήν. Διά τούτο εκδικούμενος ταύτην ο Καταλάνος, ωνόμαζε τον "Κύπριον" "Κόπριον", όπως και την εξ ίσου επιθετικήν " Ενωσιν" της Λάρνακος απεκάλει "Κένωσιν".

ΕΚΛΟΓΗ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΕΝΘΡΟΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΥΡΗΝΕΙΑΣ ΚΥΡΙΛΛΟΥ

(...) Μετά την αναστολήν της εκδόσεως του "Κυπρίου" ο Λιασίδης ήρχισε να εκδίδη από του 1907 ιδικήν του εφημερίδα, την "Πατρίδα" με συνεργάτην αρθρογράφον επί τριετίαν τον κ. Ι. Κληρίδην, ον μεταβάντα εις Λονδίνον χάριν σπουδών, αντικατέστησεν ο γράφων ταύτα επί 13 συνεχή έτη (1910-1923) μέχρι του θανάτου του Λιασίδου και της διακοπής της εκδόσεως της "Πατρίδος" εξ ου και ηδυνήθη να κατέχη λεπτομερείας των συμβαινόντων τότε. Η "Πατρίς αντεπεξήρχετο ερρωμένως κατά των επιθέσεων της εφημερίδος του Καταλάνου.

Αλλά τι έγινε το αρχιεπισκοπικόν ζήτημα;

Ο Κιτίου δεν προσήρχετο εις τας συνεδρίας της Ι. Συνόδου, ίνα εκδικασθώσιν οι πολυάριθμοι, υποβληθώσιν ενστάσεις επί των εκλογών. Η δε Ι. Σύνοδος δεν είχεν ευκαιρίας, ίνα μεταχειρισθή το κόσκινον της. Η διαμάχη εσυνεχίσθη αγριώτερον. Ηρχισε τότε να ενδιαφέρεται και η ελληνική Κυβέρνησις. Το δε Οικουμενικόν Πατριαρχείον απέστειλεν αντιπρόσωπον του, ίνα διερευνήση την κατάστασιν. Αλλ' ουδεμίαν ειρήνευσιν επέτυχεν ούτος. Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Φώτιος απεφάσισε να λάβη ενεργόν μέρος εις την λύσιν του αρχιεπισκοπικού ζητήματος της Κύπρου επισεφθείς αυτοπροσώπως την Κύπρον και αποστείλας αρχιερείς του εις την νήσον.

Ο τότε γραμματεύς του και μετά τον Μεταξάκην εκλεγείς Πατριάρχης Νικόλαος απεκάλυψεν ύστερον ότι ο Φώτιος παρεκλήθη υπό του η Τσώρτσιλ κατά τινα επίσκεψιν τούτου εις Αίγυπτον, όπως επέμβη προς λύσιν, διότι η αυξηθείσα παρατεινομένη αναταραχή εν Κύπρω, ήρχισε να ενοχλή και τους άγγλους. Η επέμβασις του Φωτίου εις αυτοκέφαλον Εκκλησίαν ήτο αντικανονική. Αλλ' επειδή ήτο ανάγκη να εξευρεθή κάποια λύσις, αργότερον συνεφωνήθη να αποστείλωσιν εξάρχους εις Κύπρον το Οικουμενικόν Πατριαχείον και τα Πατριαρχεία Αλεξανδρείας και Ιερουσαλήμ.

Εξαρχος του Οικουμενικού θρόνου ήτο ο εκδιωχθείς υπό των Βουλγάρων Μητροπολίτης Αγχιάλου Βασίλειος του δε Ιεροσολύμων ο Αρχιμανδρίτης Μελέτιος Μεταξάκης.

Εν τω μεταξύ απεστάλησαν εκ Κύπρου εις τον Οικουμενικόν Πατριάρχην καταγγελίαι κατά του Μητρ. Κιτίου επί πράξεσιν ουχί ηθικαίς, δι' ων καθίστατο ούτος υπόδικος. Ο Αγχιάλου μελετήσας εκ του πλησίον πρόσωπα και πράγματα ετάχθη υπέρ του Κυρυηνείας ον εθεώρει σεμνόν και ιεροπρεπή άνδρα.

Αλλ' επειδή ουδεμία ελπίς συμβιβασμού απέμεινεν έξαφνα ελήφθη τηλεγράφημα εκ Κωνσταντινουπόλεως, ότι η Ιερά Σύνοδος συνεδριάσασα εξέλεξεν ως Αρχιεπίσκοπον Κύπρου τον Κερυνείας Κύριλλον. Μόλις όμως εγνώσθη η εκλογή αύτη εις την πόλιν, δι' εκτάκτου παραρτήματος της "Πατρίδος" προεκλήθη μεγάλη ταραχή. Οι Κιτιακοί εξώρμησαν κατά πλήθη και κατεπλήρωσαν την Αρχιεπισκοπήν.

Ηπειλείτο τρομερά ρήξις. Η Αστυνομία της πόλεως επενέβη προς επαναφοράν της τάξεως. Και προς πρόληψιν οιασδήποτε αιματοχυσίας εξεκένωσε την Αρχιεπισκοπήν από του πλήθους και από παντός ενοίκου και αφού παρέλαβε τας κλείδας έθεσε περί αυτήν φρουράν. Και ούτω προελήφθημεν η σύρραξις των δύο μερίδων, αλλά παρεκωλύθη και η ενθρόνισις του εκλεγέντος Αρχιεπισκόπου.

Από τότε η εύνοια της Κυβερνήσεως εστράφη απροκαλύπτως προς τους Κιτιακούς. Οι βουλευταί της Κύπρου ήσαν πάντες Κιτιακοί, πλην ενός του Σπύρου Αραούζου, ανδρός πεπενυμένου εκ Λεμεσού.

Τη υποστηρίξει λοιπόν του Φωτίου και τη συνεργασία των Κυπρίων βουλευτών μετά της ξένης Κυβερνήσεως συνετάχθη και εψηφίσθη νόμος περί εκλογής Αρχιεπισκόπου Κύπρου.

Συμφώνως προς τον νόμον προεκηρύχθησαν εκλογαί εκλεκτόρων εις τας οποίας όμως δεν έλαβον μέρος οι Κυρηνειακοί.

Αποσταλέντων εξ Αλεξανδρείας αρχιερέων και συγκροτηθείσης εκλογικής συνελεύεως εν Αρχιεπισκοπή, εξελέγη Αρχιεπίσκοπος Κύπρου παμψηφεί ο Κιτίου Κύριλλος και ευθύς ενεθρονίσθη.

Κατά την ενθρόνισιν από των κατηχουμένων του καθεδρικού ναού Αγίου Ιωάννου Αρχιεπισκοπής ότε εξεφωνήθη κάτω το "άξιος" ηκούσθησαν δύο φωναί: "Ανάξιος". Οι φωνήσαντες ήσαν ο Ιωάννης Κληρίδης, δάσκαλος τότε και ο Μιχαλάκης Λιασίδης, μαθητής τότε, ανεψιός του Αχιλλέως Λιασίδου.

Εννοείται ότι οι φωνήσαντες εξηφανίσθησαν αμέσως διότι αν συνελαμβάνοντο, άσχημα την είχαν.

Ηδη απέκτησεν η Κύπρος Αρχιεπίσκοποον. Αλλ' οι Κυρηνειακοί δεν ανεγνώρισαν αυτόν. Εθεώρουν αυτόν επιβάτην του θρόνου ως "κοσμικαίς αρχαίς χρησάμενον" κατά την εκλογήν και επομένως αντικανονικόν. Και αντί θεοπρόβλητον ωνόμαζαν αυτόν διά της "Πατρίδος" ημιονοπρόβλητον, διότι πρό τινος χρόνου, ευρισκόμενος εν Ερήμη εδέχθη εντός στάβλου λάκτισμα ημιόνου εις το μέτωπον.

Αλλά μετά διετίαν περίπου ελθόντες εξ Αλεξανδρείας δύο αρχιερείς, ο Λοεντοπόλεως Σωφρόνιος και ο Τριπόλεως Θεοφάνης συνδιήλλαξαν τους διϊσταμένους (κατά Φεβρουάριον του 1910) και ούτω πάντες οι Κύπροι εδέχθησαν ως Αρχιεπίσκοπον Κύπρου τον από Κιτίου Κύριλλον (κοινώς Κυριλλάτσον),

Εις δε τον Κυρηνείας Κύριλλον απενεμήθη υπό των ειρηνοποιών ο τίτλος Μακαριώτατος αντί Πανιερωτάτου διά την γενομένην υπό του Οικουμενικού Πατριαρχείου εκλογήν.

Συνεννοηθέντες δε οι πρόκριτοι της Λευκωσίας συνήνωσαν και τα σχολεία των, τα οποία κατά την τελευταίαν πενταετίαν ελειτούργουν χωριστά, Κιτιακά και Κυρηνειακά.

Ούτως έληξε ο δεκαετής αρχιεπισκοπικός σάλος της Κύπρου ένεκα του αρχιεπισκοπικού. Μη έχουσαι δε πλέον κομματικήν τροφήν αι εφημερίδες διέκοψαν τας κατ' αλλήλων ύβρεις και τας κομματικάς αντεγκλήσεις".

ΕΚΛΕΓΕΤΑΙ ΤΟ ΚΥΡΙΛΛΟΥΔΙ

Ο Αρχιεπίσκοπος Κύριλλος ή Κυριλλάτσος έμεινε στο θρόνο του Αποστόλου Βαρνάβα μέχρι το θάνατο του το 1915 στον Αγιο Γεώργιο Μαραθάσης.

Τον διαδέχθηκε πανηγυρικά ο Μητροπολίτης και εκλεγμένος Αρχιεπίσκοπος Κύριλλος Γ ή Κυριλλούδι.