20.10.1950: Ο Μιχαήλ Μoύσκoς (Αρχιεπίσκoπoς Μακάριoς Γ) oλoκληρώvει τις σπoυδες τoυ στηv Αθήvα και φεύγει με υπoτρoφία στις Ηvωμέvες Πoλιτείες.

S-916

20.10.1950: Ο ΜΙΧΑΗΛ ΜΟΥΣΚΟΣ (ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΜΑΚΑΡΙΟΣ Γ) ΟΛΟΚΛΗΡΩΝΕΙ ΤΙΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΦΕΥΓΕΙ ΜΕ ΥΠΟΤΡΟΦΙΑ ΣΤΙΣ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ

Ο Λεωνίδας Καραγιάννης, σε άρθρα του το 1957 στο περιοδικό "Times Of Cyprus" (τεύχη 8-12 ) έγραψε τα ακόλουθα για τη ζωή του Μιχαήλ Μούσκου (Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ) στις Ηνωμένες Πολιτείες μέχρι την ανάδειξη του ως Αρχιεπισκόπου:

"Οταν (ο Μιχαήλ Μούσκος ή Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ μετέπειτα) τέλειωσε τις θεολογικές σπουδές του (στην Αθήνα) γράφτηκε στη νομική Σχολή. Τι τον έσπρωξε να το κάνη καλά, καλά δεν ήξερε ούτε ο ίδιος. Ισως μια κρυφή κλίση, ίσως η αστμόσφαιρα που επικρατούσε.

Γεγονός μένει πάντως πως του άρεσαν τα νομικά.

Ηταν τριαντατριών χρόνων όταν πήρε υποτροφία από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών για ανώτερες σπουδές στην Αμερική.

Οταν έφτασε στα χέρια του η είδηση ήταν αργά για να περιμένη το επόμενο πλοίο της γραμμής. Το μόνο που ήταν διαθέσιμο ήταν ένα πλοίο που μετέφερε κάρβουνο.

Επρεπε να βιαστή. Δεν είχε να διαλέξη. Επιβιβάστηκε στο "Καρβουνόπλοιο".

Το πλεούμενο όμως δεν είχε κανονικό δρομολόγιο κι αντί να τραβήξη δυτικά πέρασε πρώτα από τη Σμύρνη.

Αγωνιούσε ο Μιχαήλ. Εστελλε κάρτες στους φίλους του στην Αθήνα και περίμενε.

Υστερα από τη Σμύρνη το "καρβουνόπλοιο" έφτασε στην Ιταλία. Νέα καθυστέρηση. Στο μεταξύ δυο πλοία της γραμμής είχα ξεκινήσει από τον Πειραιά και βρίσκουνταν στο δρόμο για τον Ατλαντικό.

Σαν ξεπρόβαλε στον ορίζοντα το πρώτο σημάδι της αμερικάνικης γης μπορεί κανένας σκύβοντας πάνω από τα γκριζογάλανα νερά να διαβάση στην επιφάνεια αυτές τις φράσεις γραμμένες με πυκνές αράδες, με κυρτά χρυσοκίτρινα γράμματα:

" Οταν στην πορεία των ανθρωπίνων πράξεων, ένας λαός αισθάνεται την ανάγκη να διαλύση τους πολιτικούς δεσμούς που τον συνδέανε μ' έναν άλλο και να πάρη ανάμεσα στις δυνάμεις της γης ιδιαίτερα κι ισάξια τους θέση- δικαίωμα που του δίνουν οι Νόμοι της φύσης και ο δημιουργός της- είναι ζήτημα σεβασμού προς την παγκόσμια γνώμη η εξήγηση των αιτίων που σπρώχνουν προς τον χωρισμό αυτό.

Παραδεχόμαστε τις ακόλουθες αλήθειες σαν αυτονόητες:

" Οτι όλοι οι άνθρωποι πλάστηκαν ίσοι, ότι ο δημιουργός τους επροίκισε με μερικά δικαιώματα που δε μπορούν να μεταβιβαστούν και ότι ανάμεσα σ' αυτά είναι η ζωή, η ελευθερία και η επιδίωξη της ευτυχίας. Οτι για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων αυτών οι άνθρωποι σχηματίζουν κυβερνήσεις που η δίκαιη εξουσία τους πηγάζει από την συναίνεση αυτών που κυβερνούνται. Ο,τι όταν μια κυβέρνηση καταντά καταστρεπτική για τους αντικειμενικούς αυτούς σκοπούς, είναι δικαίωμα του λαού να την αλλάξη ή να τη παύση και να διορίση νέα, που να στηρίζεται στις αρχές αυτές και να ασκή τις εξουσίες της με τον τρόπο που ο Λαός θα κρίνη σαν τον πιο κατάλληλο για την εξασφάλιση της ασφάλειας και της ευτυχίας του..."

Και παρακάτω:

"Επομένως εμείς οι αντιπρόσωποι των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής συγκεντρωμένοι σε γενική συνέλευση, βάζοντας μάρτυρα τον Υψιστο Κριτή για την ειλικρίνεια των προθέσεων μας, ανακοινώνουμε επίσημα και δηλώνουμε εν ονόματι και κατ' εντολή του λαού των αποικιών αυτών, ότι οι Ηνωμένες αυτές Αποικίες είναι,

και δίκαια πρέπει να είναι ελεύθερες και ανεξάρτητες Πολιτείες, ότι απαλλάσσουνται από οποιοδήποτε όρκο πιστής στο βρεττανικό Στέμμα και ότι κάθε πολιτική σχέση μεταξύ τους και του κράτους της Μεγάλης Βρεττανίας λύεται τελείως και πρέπει να λυθή. Και ότι σαν ελεύθερες και ανεξάρτητες πολιτείες έχουν κάθε εξουσία να κάνουν πόλεμο, να κλείσουν ειρήνη, να συνάψουν συμμαχίες, να οργανώσουν εμπορικές σχέσεις και να κάνουν όλες τις υπόλοιπες πράξεις που έχουν το δικαίωμα να πράττουν τα ανεξάρτητα κράτη. Και για να ενισχυθή η διακήρυξη αυτή υποσχόμαστε ο ένας στον άλλο, έχοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στην προστασία της Θείας Προνοίας να προσφέρουμε τη ζωή μας, την περιουσία σας και την ιερή τιμή μας". Πάντα μπορεί κανένας να διαβάση τις αράδες αυτές, όταν ο Ατλαντικός ησυχάζη. Ντόπιοι και ξένοι σκύβουν απάνω στα νερά και κοιτάζουν αμίλητοι τα χρυσοκίτρινα γράμματα. Οταν τα νερά είναι ακίνητα. Μονάχα τότε. Και το άσκημο είναι πως ο Ατλαντικός σπάνια γαληνεύει στην άκρη τούτη.

Οταν το "καρβουνόπλοιο" έφτασε στην περιοχή με τα χρυσοκίτρινα γράμματα τα νερά γελούσαν ασάλευτα σχεδόν. Εσκυψε και τα διάβασε ο Μακάριος.

...- Και ότι ανάμεσα στα δικαιώματα αυτά είναι η ζωή, η Ελευθερία και η επιδίωξη της Ευτυχίας...

Το καλωσόρισμα του νέου κόσμου, μοιάζει με χαμόγελο που δε μπορείς να μαντέψης αν μαζί με το άνοιγμα των χειλιών ανοίγει κι η καρδιά...

Εγκαταστάθηκε στη Βοστώνη κι άρχισε τις σπουδές του, θρησκευτική κοινωνιολογία. Γρήγορα έμαθε τα εγγλέζικα, Η Θρησκεία του, του έλεγε, πως η γλώσσα της αγάπης ειναι μονάχα μια. Πόσοι όμως τη μιλούσαν αυτή τη γλώσσα; Τη μιλούσε ο αξιολύπητος νέγρος χαμάλης που του κουβάλησε τις βαλίτσες χωρίς να δεχτή φιλοδώρημα, είναι ζήτημα αν την μιλούσαν κι άλλοι διακόσιοι σε μια πόλη με δυόμισυ εκατομμύρια φυχές. Το μοναστήρι, οι σπουδές στη Λευκωσία, η κατοχή στην Ελλάδα τον είχαν μάθει να εξοικιώνεται εύκολα.

Μαζί με τη γλώσσα άρχισε να μαθαίνη να καταλαβαίνη τους Αμερικάνους.

Στην αρχαιότητα η Ελλάδα ήταν χωρισμένη σε δύο κόσμους, την Αθήνα και την Σπάρτη. Ολα τα ελαττώματα και τα προτερήματα της φυλής είχαν μοιραστή ανάμεσα στις δυο πολιτείες. Ακαμπτοι σαν το ατσάλι οι Σπαρτιάτες, λιτοί σα δεντριά χωρίς κλαριά και παιγνιδιστά φυλλώματα οι, ανέμελοι σαν τις καμπίλες και τα φωτεινά παγνιδίσματα των μαρμαρένιων αγαλμάτων οι Αθηναίοι.

Ετσι σαν το τελευταίο φαανταζόταν τους Αμερικάνους. Η πραγματικότητα ήταν κάπως διαφορετική. Κι ήταν δοσμένη παντού, στο λιμάνι που ποτιζόταν με ίδρωτα και μηχανέλαια, στους δρόμους που οι άνθρωποι κυκλοφορούσαν σαν αυτόματα. Ηταν η ακαμψία του ατσαλιού μαζί με το φετεινό παιγνίδισμα του μαρμάρου, χυμένα ένα καλούπι, αποτέλεσμα αποκαρδιωτικό, ακαθόριστο.

Ηταν οι σάρκες και ψυχές. Και τους αγάπησε.

***

Η Βοστώνη. Ερχόταν ο Ατλαντικός και της έγλυφε τα πόδια. Τρεις λουρίδες γης όλη κι όλη. Οταν είχε καιρό έβγαινε στους δρόμους μονάχος. Πήγαινε στην όχτη του Τσαρλς του ποταμιού που σκίζει το σύνολο των ουρανοξυστών και χωρίζει την παληά πόλη από τη νέα. Ηθελε να πλησιάση τους ανθρώπους αυτού του ποταμού να τους μιλήση, να βυθίση τα μάτια στις καρδιές τους. Δεν ευκαιρούσαν... Πηγαινοέρχουνταν τα πλοιάρια, γιόμιζε η ατμόσφαιρα φωνές και καπνούς.

Κατέβαινε στο λιμάνι. Το μεγάλο λιμάνι της Βοστώνης. Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας...

Δεκάξη του Δεκέμβρη του 1773...

Από καιρό η δυσαρέσκεια για τους εκπροσώπους του αγγλικού Στέμματος κουφόβραζε στις ψυχές των Αποίκων. Αυτή η γης ήταν δικιά τους. Το ένοιωθαν αυτό όσο τίποτε άλλο. Οι νέοι περιορισμοί που είχαν εφαρμοστή με τον πιο επιδειχτικό τρόπο κάναν να φτάση ο κόμπος στο χτένι. Παντού εγγλέζοι στρατιώτες. Πρόβλημα κατάντησε η στέγαση τους. Αυταρχικοί, αφόρητοι. Υστερα ήταν και το άλλο. Η άδεια που η Κυβέρνηση του Λονδίνου είχε δώσει στην Ανατολική εταιρεία των Ινδιών να εισάγη τσάϊ στις Αποικίες της Αμερικής. Αυτό αποτελούσε καίριο πλήγμα για τους αποίκους εμπόρους. Η οργή του πλήθους δε μπορούσε να συγκρατηθή.

Στις δεκάξη του Δεκέμβρη ο λαός συγκεντρώθηκε στο λιμάνι. Τρία πλοία φορτωμένα με τσάϊ της Εταιρείας ήταν αγκλυροβολημένα στον κόλπο. Κάποιοι έμποροι της πόλης είχαν αποφασίσει να δεχτούν το εμπόρευμα. Ολα ήταν έτοιμα για το ξεφόρτωμα. Το πλήθος σώπαινε. Είναι ώρες που το πλήθος φαίνεται να πιστεύη σε κάτι που είναι νάρτη χωρίς να υπάρχη καμιά ένδειξη που να το προμηνάη.

Ξάφνου μια βουή τάραξε τη σιγή.

- Ανέβηκαν στα πλοία.

Μια ομάδα από νέους, μεταμφιεσμένους σε ερυθρόδερμους ανέβηκαν στα πλοία, κι άδειασαν το φορτίο στη θάλασσα.

Ούρλιαζε ο λαός από ενθουσιασμό.

Την Ανοιξη του επομένου χρόνου η αγγλική κυβέρνηση αποφάσισε να τιμωρήση τη Βοστώνη, διατάζοντας το κλείσιμο του λιμανιού της.

Ακολούθησαν αντίμετρα των Αποίκων...

***

Η πόλη διηγήθηκε από μονάχη της, στον Κύπριο ιερωμένο, όσα δε θα μπορούσαν να του πουν τα βιβλία και οι "σοφοί" με τα χάρτινα υποπόδια. Πήρε από την πείρα των παληών χτιρίων της και τη φύλαξε σαν πολύτιμο φυλαχτάρι, Οσο κι αν άλλαξαν οι καιροί, κάτι είχε απομείνει στους γκρίζους τοίχους κάτι που θύμιζε την πρώτη πίστη "στην προστασία της θείας Πρόνοιας" και στις "αυτονόητες αλήθειες".

Η Βοστώνη και η κατοχή στην Ελλάδα.

Η προσωπικότητα του έχει σε μεγάλο βαθμό τις ρίζες της στις δυο αυτές περιόδους της ζωής του. Η κατοχή τον δίδαξε να υπομένη. Εθεσε μ' ένα έμπρακτο τρόπο τη βάση της πρώτης ιδιότητας του- πέστε την αρετή, πέστε την καλλιργημένη τόσο- και τον έκανε να συνειδητοποιήση τη μεγάλη αλήθεια πως απαραίτητες είναι κι οι δοκιμασίες. Η Βοστώνη με την όμορφη ιστορία της του ξεδίπλωσε μερικές πτυχές του ανθρώπου, τον έφερε κοντά στο πράγμα που αποκαλούμε λαό και που δεν είναι παρά πολλοί εαυτοί μας, που εκδηλώνουν ταυτόχρονα, ό,τι εμείς μπορεί σήμερα να νοιώθουμε και αύριο όχι. Αντιδράσεις ψυχολογικά αναμοχλεύματα, η φύση που δεν απαρνείται τα δικαιώματα της. Δεν ήταν δύσκολο να το κάνη βίωμα του. Τα ένοιωθε.

Νοσταλγούσε όσο ποτέ άλλοτε το νησί του.

***

Στη Βοστώνη είναι εγκατεστημένοι πολλοί Ελληνες. Τους τράβηξε προς τα εκεί η παράδοση της πόλης, οι πολλές δουλειές, το πνευματικό της αχτινοβόλημα. Ο Μακάριος γνωρίστηκε με αρκετούς. Ενας δύο, ήταν συμφοιτητές του, Μιλούσαν για την πατρίδα. Ελεγαν εκείνοι για τη μεγάλη χώρα που θα τους δεχόταν σαν θα τέλειωναν στις σπουδές τους. Μιλούσε κι ο Μακάριος για το μικρό νησί του. Εσμιγαν οι νοσταλγίες τους και γίνουνταν ένα πράγμα.

Μια μέρα τον πήγαινε στην Εκκλησία του Χριστού, την παληά εκκλησία του Βορρά όπως τη λένε. Κατά κει ο δρόμος δεν είναι πολύ πλατύς. Βουίζει από την κλήση, το καμπαναριό της εκκλησιάς τρυπάει τον ουρανό. Ενα ρολόϊ στη μπροστινή όψη του. Γύρω τριγύρω χαμηλά κτίρια παληά γκριζωμένα από τον χρόνο.

Οι παληοί που ξενυχτάνε πάνω από ένα ποτήρι τζιν έχουν να πουν πως κάθε νύχτα σαν αφουγκραστής στο σκοτάδι, μπορείς ν' ακούσης κάπως απόμακρα μα καθαρά τα ποδοβολητά κάποιων αλόγων.

Ψιθυρίζουν τότε:

- Ο Πώλ Ρίβερ και τ' άλογα του.

Η Ιστορία είναι όμορφη.

... Μια διαταγή είχε φτάσει από το Λονδίνο στα στρατεύματα που εκπροσωπούσαν το στέμμα στις αποικίες: Να συλληφθούν οι αμερικάνοι ηγέτες Χάνκοκ και Ανταμς. Οι δυο άντρες βρισκόντουσαν στον Λέξιγκτον, έντεκα μίλια έξω από τη Βοστώνη. Πάραυτα αγγλικές δυνάμεις κίνησαν για την εκτελεση της διαταγής.

Νύκτα οκτώ του Απρίλη του 1775. Ενώ τα αγγλικά στρατεύματα προχωρούσαν αθόρυβα μέσα στο πυκνό σκοτάδι που τους σκέπαζε και τους έκανε αθέατους, μια λάμψη, ένα τόσο δα φως φάνηκε πάνω από την κοιμισμένη Βοστώνη. Κάποιοι είχαν αντιληφθή κινήσεις των Αγγλων. Ενα παλληκάρι άρπαξε ένα φανάρι κι ανέβηκε στο καμπαναριό της εκκλησιάς του Χριστού. Ορθώθηκε κειπάνου κι έκανε σινιάλο στους Αποίκους.

Κι έγινε το σινιάλο ποδοβολητά αλόγων κι ειδοποιήθηκαν οι σύντροφοι του ήταν σκορπισμένοι στη γύρω περιοχή. Ο Πώλ Ρήβερ μαζί με κάποιον άλλο καβαλλώντας δυο γρήγορα άλογα σκόρπισαν το μαντάτο σ' όλα τα περίχωρα.

Οταν οι Εγγλέζοι φτάσαν στο Λέξιγκτον η πόλη αντιλαλούσε από τις κωδωνοκρουσίες...

Σε λίγο ριχνόταν ο πρώτος πυροβολισμός του πολέμου της Ανεξαρτησίας...

***

Εγραφε ταχτικά στους δικούς του στην Κύπρο. Λίγα λίγα. Τους έστελλε την αγάπη του. Ρωτούσε για γνώριμα πράγματα, για γνώριμους ανθρώπους. Νοσταλγούσε το νησί, μα δεν το μολολογούσε.

Είχε μάθει να κρατάη μονάδα για τον εαυτό του τα αυναισθήματά του. Τον τελευταίο καιρό πολύ τον βασάνιζε το ζήτημα τούτο. Δεν ήταν κλειστός τύπος. Αφηνε τον συνομιλητή του να κοιτάζη βαθειά μέσα του, μέχρις ενός σημείου μόνο. Κι' ήταν το σημείο τούτο τα Αγια των Αγίων της ψυχής του, το Ιερό άδυτο. Μιλούσε για όλα τα θέματα, φιλολογία, θρησκεία, πολιτική. Κι όμως έδινε την εντύπωση πως κάτι υπήρχε για το οποίο έκανε λόγο μονάχα όταν μιλούσε με τον εαυτό του.

Η γνωριμία του με τη μεγάλη πολιτεία τον έκανε ανεκτικό. Ο φανατικός συζητητής του Παγκυπρίου Γυμνασίου είχε γίνει ένας ήρεμος και υπομονετικός ακροατής που μελετούσε τον τρόπο και τα φερσίματα του συνομιλητού κι έβγαζε συμπέρασμα που τα κρατούσε για τον εαυτό του, ήταν ειλικρινής στους άλλους μα πιο πολύ στον εαυτό του. Κι' ένοιωθε όσο ποτέ άλλοτε δυνατός.

Δυνατός κι ανθεχτικός σαν τα παλιά χτίρια της Βοστώνης, σαν το καμπαναριό της παλιάς εκκλησιάς του Βορρά...

Για δεκαπέντε τόσα χρόνια οι Κύπριοι μάταια περίμεναν στις εκκλησιές τους ν' αντικρύσουν το χρυσό και πορφυρό και Διαμαντοστολισμένο παράστημα του Δεσπότη τους να προβαίνει στην Αγία Πύλη μέσα σε μια βροχή από ψαλμουδίες και φως. Η Εκκλησία της Κύπρου πλήρωνε το τίμημα των γεγονότων του Οκτώβρη, κι η πληρωμή γινόταν με τον αποκεφαλισμό της. Μαύροι καιροί ήρταν για την αποστολική Εκκλησία και το ποίμνιο της ύστερα από το ξέσπασμα του τριανταένα. Το λαμπάδιασμα του κυβερνείου της Λευκωσίας στάθηκε η αφορμή των δεινών (1931). Δυο Μητροπολίτες άφηναν τη γης τους και το ποίμνιο τους για να πάρουν το δρόμο γης εξορίας. Ο ένας θα πεθάνη στα Ιεροσόλυμα με το παράπονο της χαμένης πατρίδας. Ο άλλος- ο Κυρηνείας Μακάριος- θα ξαναδή τον τόπο και το λαό του

ύστερα από δεκαπέντε ολάκερα χρόνια. Ασπρισμένος από το χρόνο, γέρος, με κλονισμένη την υγεία, σε λίγο καιρό θα ενθρονιστή πανηγυρικά στη Λευκωσία Αρχιεπίσκοπος Νέας Ιουστινιανής και Πάσης Κύπρου. Με βαρύ το κεφάλι από την Αρχιεπισκοπική Μίτρα θ' ανεβή αργά, αργά τη παληά σκάλα του αρχιεπισκοπικού μεγάρου που λες και στηρίζεται μονάχα απάνω στην παράδοση που δημιούργησαν αυτοί που τη διάβηκαν κατά καιρούς και θα ευλογήση από τον εξώστη τα πλήθη που αλαλάζουν. Την εικοστή τετάρτη Δεκεμβρίου, εν έτει χιλιοστώ εννεακοσιοστώ και τεσσαρακοστώ εβδόμω...

Με την ενθρόνιση όμως του Κυρηνείας Μακαρίου οι Μητροπολιτικοί θρόνοι εξακολουθούν να μένουν κενοί ακολουθούν εκλογές και ο λαός αναδεικνύει τους εκλεκτούς του. Στο θρόνο της Πάφου, της Αρσινόης και των Ρωμαίων τον γούμενο της Μονής Κύκκου Κλεόπα, στο θρόνο του Κιτίου, της Νέας Πόλεως Λεμεσού και του Κουρίου και της Αμαθούντος τον Αρχιμανδρίτη Μακάριο Κυκκώτη και στο θρόνο της Κυρηνείας και της Σολέας τον Αρχιμανδρίτη Κυπριανό Κυριακίδη.

Ο Μακάριος βρισκόταν στη Βοστώνη όταν πήρε το μήνυμαα με τη λαϊκή θέληση, ένοιωθε κιόλας τη μητρολιτική Μίτρα να βαραίνη στο κεφάλι του και τη μεγάλη ευθύνη να πιέζη τους ώμους του. Τη στιγμή τούτη χάρηκε όσο ποτέ άλλοτε γιατί ήταν νέος.

Αποχαιρέτησε τη Βοστώνη.

- Για την Κύπρο.

Εφτασε στο νησί στις ενηά Ιουνίου. Προηγουμένως περνώντας από την Αθήνα έμεινε κει για λίγες μέρες, συνάντησε τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και τον τέως Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο. Ο τελευταίος τον θυμόταν Διάκο στην αρχή, ύστερα πρεσβύτερο και Αρχιμανδρίτη. Μίλησαν για περασμένα, τις κακές και τις καλές μέρες. Ο Μακάριος προτιμούσε να μιλήσουν για το μέλλον. Κατά βάθος όλοι τους το φοβόντουσαν αυτό το μέλλον. Κι ας έδειχναν χαρούμενοι την ώρα που λέγαν στο νέο Μητροπολίτη: Τα συγχαρητήρια μου.

Οι Μητροπολιτικές Μίτρες στην Κύπρο είναι όσο σε καμιά άλλη εκκλησία βαριές. Ο ίδιος έδειχνε γαλήνιος. Σάμπως να τέλειωνε παρά ν' άρχιζε σε ένα έργο. Μια παράξενη ψυχολογική δύναμη του έδινε την ευχέρεια ν' αντιμετωπίζη και τις κρισιμώτερες στιγμές με τη σιγουριά και τη βεβαιότητα που μόνο αν έχης ζήσει ένα γεγονός μπορείς ν' αποχτήσης. Αισθανόταν τους δισταγμούς και τους φόβους των άλλων χωρίς αυτό να τον ξαφνιάζη. Είναι ευχάριστο να ξέρεις που να κατευθύνης τις προσπάθειες σου. Και η γνώση τούτη πολλές φορές έρχεται απ' έξω, όχι από μέσα σου.

Τον περίμεναν δοκιμασίες.

Ολοι οι προκάτοχοι που είχαν περάσει τις δοκιμασίες τους και μαζί μ' αυτούς και το ποίμνιο τους. Ο Μακάριος είχε συνειδητοποιήσει από πολύ πριν το απαραίτητο των δοκιμασιών. Αλλοι αυτό το κάνουν από ένα εξεζητημένο ηρωϊσμό. Για τον Μακάριο ήταν βιοθεωρία. Κ' αυτή τη βιοθεωρία πολύ λίγοι ξένοι θα την καταλάβουν. Τι μπορεί να χωρέση απ' όλ' αυτά ένα μυαλό για το οποίο η λέξη "ιερωμένος" είναι ένα ράσο που κινείται από το σπουδαστήριο ως το Αγιο Βήμα και τον άμβωνα.

Ευλογημένη παράδοση.